Theo các nhà nghiên cứu, Nghìn lẻ một đêm - ít ra là bản lưu truyền đến
với chúng ta ngày nay – được định hình hẳn vào khoảng cuối thế kỷ 15 ở Ai
Cập. Thời kỳ này cả nước Ai Cập đã hoàn toàn theo đạo Hồi. Thật ra, sự
xuất hiện của nó còn ngược lên đến thời xa xưa, bắt nguồn từ những chuyện
Ba Tư rất cổ và đã trải qua một thời kỳ tồn tại lâu dài trước khi được viết ra
thành văn.
Ở đâu cũng vậy, các chuyện kể dân gian không bao giờ là công trình sáng
tạo của một người và có hình dạng hoàn chỉnh ngay từ đầu hay trong một
thời gian ngắn. Thông thường xoay quanh một chủ đề cơ bản, được quần
chúng tham gia, thời gian nhào nặn, tình tiết của câu chuyện phong phú dần
lên, có khi biến dạng đi, và tất nhiên sẽ thay đổi ít nhiều tùy theo địa điểm và
thời gian, bố cục ngày càng chặt chẽ. Cho đến một lúc nào đấy, nó được
những tài năng kiệt xuất chỉnh lý, định hình lần cuối rồi được nhân dân chấp
nhận coi như dạng bản cuối cùng. Các truyện kể được tập hợp trong công
trình đồ sộ với cái tên phổ cập toàn thế giới Nghìn lẻ một đêm có lẽ bắt
nguồn từ truyền thống các truyện dân gian xuất xứ ở phương Đông – đế quốc
của các hoàng đế A Rập. Xoay quanh những truyện này, một số truyện khác
cổ hơn, có nguồn gốc Ấn Độ, Ba Tư hoặc Ấn – Âu được bổ sung vào. Một
loại nữa là những câu chuyện lưu truyền, phản ánh sinh động xã hội Hồi giáo
buổi sơ khai của thời trung cổ, tức là thời đại các hoàng đế Abáxít[2] trong đó
một phần quan trọng dành nói về những chuyện phiêu lưu trên biển cả của
những thương nhân đầu tiên bắt đầu mở rộng buôn bán với nước ngoài bằng
đường biển. Tất nhiên có nhiều truyện nội dung vay mượn từ kho tàng cổ
tích các dân tộc khác. Đây là một hiện tượng thường thấy, nó cắt nghĩa vì
sao nhiều truyện cổ của người Ấn Độ, của Tây Âu chẳng hạn có những điểm
chung giống những truyện cổ ở Trung Quốc, ở Nam Á. “Vay mượn không
phải bao giờ cũng là xuyên tạc, đôi khi việc vay mượn bổ sung cho truyện và
làm cho nó đã hay càng hay hơn.”[3]
Những người kể chuyện rong mang những chuyện đó đi kể khắp nơi.
Trong quá trình ấy họ gọt đẽo cách diễn tả cho thích hợp và hấp dẫn người
nghe. Người ta cho rằng chính những người Ai Cập kể chuyện rong thế kỷ
12 và 13 đã làm cho các truyện trong Nghìn lẻ một đêm thêm phong phú về
nội dung, linh hoạt về hình thức và sáng sủa về từ ngữ. Ngôn ngữ dùng trong
tập truyện này gắn với tiếng nói của các tầng lớp bình dân A Rập hơn là
ngôn ngữ kinh viện thời bấy giờ.
Cũng có thể Nghìn lẻ một đêm thành hình – với tư cách là một tác phẩm
hoàn chỉnh – còn sớm hơn nữa. Theo R. Nicônxơn trong Lịch sử văn học A
Rập, năm 956 một học giả A Rập tên là Masadi đã nhắc tới một cuốn sáchcổ của người Ba Tư nhan đề “Một nghìn truyện, thường được gọi là Nghìn lẻ
một một đêm, đó là chuyện một quốc vương và tể tướng cùng với tiểu thư và
người hầu gái là nàng Sêhêrazát và Đináczát”
Năm 988, Mohammed Ishaq, tác giả một tập thư mục những tác phẩm văn
học A Rập và nước ngoài, nói đến việc người A Rập soạn lại tập truyện cổ
Ba Tư đó. Ông viết: “Tác giả tập Truyện các tể tướng là Abđul AI Jahshiyari
bắt tay soạn một cuốn sách trong đó ông chọn một nghìn truyện của người A
Rập, người Ba Tư, người Hy Lạp và nhiều dân tộc khác, các truyện đểu
riêng biệt, không có quan hệ gì với nhau. Ông tập hợp một số người làm
nghề kể lại, mời họ kể cho nghe rồi chọn những truyện hay nhất, những ngụ
ngôn, cổ tích mà ông thích nhất. Là một người có tài, ông đúc những câu
chuyện ấy lại thành bốn trăm tám mươi đêm, mỗi đêm là một truyện trọn vẹn
dài trên dưới năm chục trang. Nhưng ông chết bất ngờ trước khi hoàn thành
một nghìn truyện như dự định.”[4]
Nghìn lẻ một đêm[5] như ta đã biết hiện nay, lần đầu tiên được giới thiệu
với châu Âu rồi từ đó phổ cập rộng khắp hầu như toàn thế giới là nhờ công
lao của một học giả người Pháp Antoine Galland mà bản dịch từ khi ra đời
cách đây gần ba thế kỷ đã mau chóng trở thành kinh điển.
Antoine Galland sinh năm 1646 tại một thị trấn nhỏ ở tỉnh Picácđi, miền
Bắc nước Pháp. Ông mồ côi cha từ sớm. Bà mẹ phải làm lụng vất vả cho con
ăn học. Mười bốn tuổi đã phải đi làm; một năm sau tìm đến Paris tiếp tục
trau dổi kiến thức. Sau đó, giúp việc cho sứ thần Pháp ở Côngxtăngtinôp
(nay là Xtămbun, thuộc Thổ Nhĩ Kỳ) nhờ vậy ông có điều kiện đi lại nhiều
nước Tây Á. Trở về Paris, một hôm tình cờ đọc được một bản chép tay bảy
truyện cổ A Rập, ông có ý định dịch và cho xuất bản. Sách sắp đưa in thì
dịch giả được biết những truyện này thực ra rút từ “một pho đồ sộ gồm nhiều
truyện tương tự chia thành nhiều tập để là Nghìn lẻ một đêm.[6]
Ông nhờ người tìm kiếm hộ, từ Xỵri người ta chỉ gửi đến cho ông có bốn
tập. Ông dịch ngay tập đầu tiên và cho xuất bản năm 1704.[7] “Món quà nhỏ
mọn” như lời ông viết trong thư gửi tặng hầu tước phu nhân 0” lập tức được
hoan nghênh nhiệt liệt. Thành công hết sức to lớn. Cùng với hầu tước phu
nhân O, cả triều đình, nghị viện từ giai cấp tư sản cho đến các tầng lớp
nghèo hèn, tóm lại là tất cả những ai biết đọc biết viết ở Pháp đều đổ xô vào
tranh nhau tập sách.
Trong bốn năm, từ 1704 đến 1708, mười hai tập lần lượt ra đời. Năm 1709
Antoine Galland được một người bạn A Rập đến Paris trao thêm cho một số
truyện nữa, ông lại dịch và cho in tiếp. Từ 1704 đến 1782, trong vòng bảy
mươi tám năm, bản dịch của A. Galland được in lại hơn bảy mươi lần. Trong
những điều kiện của thời bấy giờ, với phương tiện và kỹ thuật ấn loát thô sơ,công nghiệp giấy chưa phát triển, tỉ lệ người biết đọc và biết viết cũng chưa
cao, thành công ấy vượt quá mức tưởng tượng và sự mong ước của mọi
người. Từ bản của AntoineGalland, Nghìn lẻ một đêm được dịch ra nhiều
thứ tiếng và xuất bản ở nhiều nước châu Âu: Anh, Hà Lan, Đức, Italia, Tây
Ban Nha và một số nước tại các châu lục khác.
Chừng hai thế kỷ sau Antoine Galland, một bản dịch tiếng Pháp khác của
Nghìn lẻ một đêm ra đời. Dịch giả là tiến sĩ J. J. C. Mardrus. Thật ra đây là
một bản dịch theo quan niệm và phong cách hoàn toàn khác: Mardrus không
bỏ sót một chi tiết nào, kể cả những đoạn rườm rà đậm màu da^ʍ tục và tất cả
những thơ rải rác trong các truyện. Người ta đã bàn cãi khá nhiều về hai bản
dịch đó. Các nhà nghiên cứu văn học đều nhất trí đánh giá cao bản dịch của
Antoine Galland. Người dịch đã cố tình tước bớt, để tránh cho những người
đọc đỡ ngượng ngùng, một số chi tiết tả tỉ mỉ những cảnh sinh hoạt mà cho
dù có in ra “cũng không cho biết thêm một điều gì mới mẻ về phong tục
những người theo đạo Hồi” bởi vì những cảnh ấy “diễn tả con người đang
sống theo những giây phút bản năng thấp hèn nhất mà bất cứ người sống ở vĩ
tuyến nào cũng đều có” như lời nhận xét của E.BIochet trong tạp chí Bách
khoa (Pháp) số tháng Giêng năm 1900. Tạp chí này nhận xét: “Bản dịch của
Antoine Galland cho chúng ta một ý niệm rất trung thành về tính cách và lời
văn của bộ Nghìn lẻ một đêm cũng như về sinh hoạt của người A Rập.”