Tristan trở về Bretagne, buồn rầu, lo lắng. Không còn vui sướиɠ gì hết, Tristan không biết phải làm gì. Hi vọng duy nhất còn lại là chữa được khỏi thương nhớ, nếu không tốt hơn nên chết. Thà rằng một lần chết, còn hơn kéo dài những tháng ngày thương nhớ đau khổ. Trong nỗi đau, Tristan gần như đã chết.
Ngày Tristan một thấy rõ không sao chữa khỏi. Hi vọng trở thành sớm được chết. Mất Iseut, Tristan đã mất niềm vui; chết đó là ý muốn duy nhất, nhưng ít nhất Iseut cũng cần được thông báo Tristan đã chết vì nàng. Nếu Iseut biết cho như vậy, cái chết của Tristan cũng dịu nhẹ hơn.
Bây giờ Tristan lẩn trốn hết mọi người, trốn chạy cả Caherdin, người bạn tâm phúc cuối cùng. Tristan không thổ lộ với ai ý định mà đêm này Tristan không ngớt nghĩ tới.
Một buổi sáng, Tristan đi thẳng ra biển, chân không, ăn bận như người nghèo không ai chú ý tới. Tristan đi thẳng tới bãi biển. Ti đó có một chiếc thuyền lớn sắp ra khơi. Thủy thủ giương buồm, kéo neo. Tristan tới gần hỏi:
“Các ngài đi dâu vậy?”
“Tintagel.”
“Các ngài được tới đó sung sướиɠ quá nhỉ! Tôi cũng muốn đi Tintagel. Cho tôi theo với, các ngài ơi!”
Họ thuận cho đi theo. Tristan xuống thuyền. Gió thổi căng buồm. Chiếc thuyền rẽ sóng trên biển sâu. Mọi người trên thuyền được thừa thãi gió tốt, tha hồ, tùy thích. Tới ngày thứ hai đã trông thấy bên Tintagel, với ngọn tháp cao và hai cánh cửa lớn có người canh gác ngày đêm.
Thuyền vừa cập bến, Tristan vội nhảy lên bờ. Hỏi thăm vua Marc, có người cho hay nhà vua đang ở trong lâu đài cùng với quần thần.
“Còn hoàng hậu Iseut và thị nữ Brangien xinh đẹp ở đâu?”
“Theo như tôi biết, hai người đó cũng ở đây. Hôm qua tôi mới gặp, hoàng hậu Iseut vẫn buồn bã như xưa.”
Khi Tristan nghe nói tới tên hoàng hậu, tim chàng hiệp sĩ se thắt lại. Tristan suy ngẫm, tìm cách bày mưu gặp lại hoàng hậu. Nhưng biết bày mưu kế chi? Can đảm và tài trí không đủ Vua Marc thù ghét mình, vua Marc sẽ gϊếŧ mình.
“Cho dù ai muốn gϊếŧ ta cũng được. Ta phải chết cho Iseut. Hỡi Iseut, mỗi ngày ta mỗi chết vì nàng. Nếu nàng biết có ta ở đây, nàng có muốn nói chuyện cùng ta, hay nàng sẽ xua đuổi ta? Tình yêu của nàng đã khiến cho ta điên dại. Ta tới đây mà nàng chẳng hay, làm cách nào cho ta gặp được nàng… Ta sẽ thử một cách này: ta giả điên, ta sẽ làm ta điên. Như vậy có khôn ngoan và hợp lý không? Ai tưởng rằng ta lầm lạc là không khôn ngoan bằng ta, ai bảo ta điên vậy có ai điên hơn ta chăng?”
Tristan ngó thấy một ngư phủ, râu tóc xồm xoàm và bận chiếc áo bằng vải thô. Tristan vẫy người đó lại, kéo ra chỗ vắng.
“Bạn ơi, chúng ta hãy đổi áo đi, áo của ta còn tốt, ta nhường cho bạn. Ta thích bận chiếc áo vải thô của bạn.”
Ngư phủ thấy áo của Tristan tốt thật, bèn nhận lời và vui vẻ bỏ đi.
Với chiếc kéo xưa kia Iseut đã cho, Tristan hớt tóc thành hình thập tự. Với thứ cỏ đem theo từ Bretagne, Tristan bôi đen da mặt. Không ai còn nhận ra được Tristan nữa. Tới một hàng giậu, Tristan chặt lấy cây móc trên vai.
Rồi Tristan đi về hướng lâu đài. Ai trông thấy cũng hãi sợ.
Lính canh ngoài cổng cho rằng đó là một tên khùng khốn khổ.
“Đi chỗ khác, thằng khùng, đừng đứng đó mãi.”
Ngay từ thuở nhỏ, Tristan đã tập nói khác giọng, Tristan đáp:
“Ta vừa ở đám cưới cha xứ Mont, bạn ta, trở về. Bạn ta cưới một nữ tu, có một bà to béo chàng mạng kín. Chẳng có linh mục cha xứ, tu sĩ hay thầy giảng suốt từ Besancon tới Mont, mà không tới dự đám cưới. Mỗi người đều mang cây gậy, mọi người ra bãi Belencontre cùng nhảy múa điên loạn trong bóng tối, ta bỏ họ tới đây, vì ta phải vào hầu nhà vua.”
Lính canh bảo:
“Thôi chú hãy vào trong đi, chú là con của râu xồm Urgan phải không? Chú cũng râu xồm và to béo như cha chú!”
Anh khùng lọt qua cổng la.
Lập tức, lũ hầu bàn và hầu ngựa chạy lại. CHúng la lên như trông thấy chó sói:
“Kia thằng khùng, thằng khùng, thằng khùng…”
Chúng ném đá, đập gậy lên lưng tên khùng. Bị la, bị đánh, tên khùng cứ khập khiễng đi ngang sân. Nếu bị đánh từ mé tay mặt, tên khùng quay lại và đánh trả về mé tay trái. Nó tiến thẳng tới gian phòng nhà vua và hoàng hậu đang ngồi. gậy máng trên cổ, tên khùng bước vào.
Nhà vua trông thấy liền nói:
“Kìa một tên hầu tốt! Ngươi hãy vào đây! Ngươi từ đâu tới, tới đây có việc gì?”
Tên khùng đáp:
“Ta sẽ nói ta từ đâu đến và ta muốn gì. Mẹ ta là một con cá voi sống dưới biển, như một nhân ngư. Ta chẳng biết sinh ra ở đâu. Ta được một bà hổ cái nuôi bú. Hổ cái tìm thấy ta trên tảng đá lớn. Hổ cái tưởng ta là hươu nhỏ. Ta có em gái rất xinh đẹp. Ta sẽ gả cho nhà vua, nếu nhà vua muốn, như gả Iseut mà ta yêu biết mấy.”
Nhà vua cả cười, quay lại với Iseut:
“Hoàng hậu có thấy thế gian lắm thứ lạ đời?”
Tên khùng nói tiếp:
“Tâu nhà vua, chúng ta hãy trao đổi. Nhà vua đã chán Iseut, nhà vua hãy yêu người khác đi. Nhà vua cho ta Iseut, ta sẽ cưới nàng và ta sẽ vì tình mà phục vụ nàng.”
Nhà vua chưa hết cười, hỏi:
“Nếu ta cho nhà ngươi hoàng hậu, nhà ngươi sẽ làm gì? Nhà ngươi sẽ đưa hoàng hậu đi đâu?”
“Tâu nhà vua, trên trời cao ta có một thạch động, ta ở đó. Chung quanh ánh nắng tưng bừng. Thạch động trên chín tầng mây, gió thổi không hề hấn gì. Bên thạch động có một gian phòng bằng pha lê trong vắt, mỗi sáng mặt trời sao thấu buốt.”
Nhà vua và các vương tước nói với nhau:
“Đây là thứ khùng lành, y nói chuyện tốt.”
Thằng khùng nói với vua Marc:
“Tâu nhà vua, tim ta đang đau khổ vì Iseut. Ta là Tristan đã từng yêu Iseut xiết bao, sẽ yêu Iseut trọn đời.”
Iseut nghe thấy, cơn giận lại nổi lên, la mắng:
“Thằng khùng kia, ai cho nó vào đây nói bậy?”
Thằng khùng thấy rõ Iseut tái mặt. Nó tiếp:
“Tâu hoàng hậu Iseut, hoàng hậu có nhớ ngày ta gϊếŧ chết Morholt. Ta bị thương, vết thương không thể lành. Ta thả mình trên thuyền trôi trên mặt biển, ta muốn chết trên thuyền. Gió thổi mạnh đưa thuyền ta tới miền Irlande. Ta được gặp hoàng hậu và nàng đã chữa cho ta lành vết thương. Khi đó tên ta là Tristan. Thế bây giờ ta không còn là Tristan nữa sao?”
Iseut đáp:
“Tristan xinh trai và cao quý. Còn nhà ngươi vừa xâu vừa hèn. Ra khỏi đây ngay, ta không ưa nhà ngươi được.”
Tên khùng bèn vung gậy đánh các vương tước ra cửa:
“Ra hết, mấy ngươi khùng! Để riêng ta nói chuyện với Iseut. Ta tới đây chầu Iseut.”
Nhà vua cả cười, lấy làm thích thú cung cách tên khùng. Iseut đỏ mặt, nín lặng, nhà vua thấy rõ lắm. Nhà vua bảo tên khùng:
“Hãy lại gần đây, phải chăng hoàng hậu là bạn của nhà ngươi?”
Tên khùng cười, đáp:
“Tâu nhà vua, quả có vậy, ta không chối cãi.”
Iseut vụt dậy:
“Mi nói láo! Hãy đuổi tên khùng ra khỏi đây!”
“Hoàng hậu Iseut, hoàng hậu không nhớ nhà vua sai ta đi đón hoàng hậu. Hoàng hậu có nhớ bữa hoàng hậu tính gϊếŧ ta. Ta đang tắm trong bồn. Hoàng hậu cầm thanh gươm của ta, thấy gươm bị mẻ một miếng. Iseut, ta đã xin được tha thứ, có đúng như vậy chăng?”
“Láo, Mi nói toàn chuyện bịa đặt. Đêm qua mi uống say, men say làm cho mi mơ mộng quàn xiên.”
“Đúng, ta đang say. Hoàng hậu Iseut hãy nhớ lại lúc trời nóng ở trên biển, chúng ta khát nước, chúng ta cùng uống trong ly. Từ đó, ngày nào ta cũng say, say đau khổ.”
Nghe thấy nói như vậy, Iseut đưa hai tay che mặt, muốn bỏ ra ngoài. Iseut đứng lên. Nhưng vua Marc nắm áo kéo lại, kéo tới ngồi xuống bên:
“Hoàng hậu yêu quý hãy kiên nhẫn chút nữa, để cho y nói hết cơn điên.”
Với tên khùng, vua Marc hỏi:
“Hỡi kẻ điên dại kia, ta muốn hỏi ngươi biết nghề chi?”
“Ta đã từng phục vụ các vương hầu.”
“Nhà ngươi có biết nuôi chó, nuôi chim?”
Tên khùng đáp:
“Ta biết lắm, trước kia ta đã có rất nhiều chó với chim rất đẹp. Khi ta vào rừng săn thú, ta đem bầy chó. Chim hạc bay trên trời lẫn với những đám mây, ta dùng chó đuổi. Chim thiên nga, ngỗng trắng hay xám, các loài vịt rừng, loài quạ, ta cũng dùng chó.”
Vua Marc và các vương tước thích thú tên khùng nói chuyện khùng. Nhà vua lại hỏi:
“Này kẻ kia, thế ngươi có biết câu cá chăng?”
“Tâu nhà vua, có bao nhiêu ta bắt bấy nhiêu: Ta bắt đủ thứ chim muông, cá, thú đủ loại. Trời cao sông dài, có ai ngăn cấm ta đâu. Ta cùng chim điêu bắt nai và hươu; bắt cáo và thỏ; bắt mèo rừng; bắt bạch thử… Những khi ở nhà, ta đánh kiếm bằng gậy, biết đốt lò sưởi, biết đờn dương cầm, hát theo bàn ca, biết yêu hoàng hậu, biết đẽo nhưng mảnh dăm bào thả xuống suối. Tâu nhà vua, ta cũng là nhạc sĩ. Hôm nay ta dùng gậy để phục vụ nhà vua.”
Nói rồi nói vung gậy đánh tứ tung, la mắng các vương tước:
“Còn đợi gì không ra ngoài hết? Các ngươi chưa ăn hay sao?”
Mỗi lời tên khừng nói ra, nhà vua lại cả cười. Nhà vua thấy thích thú có tên khùng. Rồi nhà vua hô dắt ngựa tới để đi chơi cùng các hiệp sĩ.
Iseut nói:
“Tâu nhà vua, xin tha lỗi, thϊếp cảm thấy mệt trong người. Thϊếp về phòng nằm nghỉ, không thể nghe tên khùng này nói mãi.”
Iseut trở về phòng suy nghĩ, Iseut ngồi bên giường than thở:
“Khốn nạn! Ta sinh ra làm chi? Tim ta âu sầu, ủ rũ. Brangien em ơi, ta đến phải chết mất thôi, sống khó khăn, sống khổ cực quá. Những gì ở trước mắt ta đều trái với lòng ta. Ngoài kia có tên khùng, tóc hớt kiểu thập tự tới làm cho ta khổ quá. Tên khùng đó có tài mê hoặc và bói toán, nó biết về con người ta và từng chi tiết trong đời ta. Brangien ạ, ta sọ! Nó biết những bí mật không ai biết, ngoại trừ em, ta và Tristan. Tên bần cùng đó như có ma quái, nó biết hết mọi chuyện.”
Brangien nói:
“Tâu hoàng hậu, hay đó chính là Tristan?”
“Không, Brangien ạ, nó xấu xí, tật nguyền. Tristan mảnh mai, xinh trai, cao lớn và thông minh, đứng đầu trong hàng hiệp sĩ. Không, tên đó không thể là bạn ta được, tai hại thay giờ sinh ra nó, tai hại thay chiếc thuyền nào đưa nó tới đây! Sao nó không chết chìm ngoài biển khơi cho rồi!”
Brangien nói:
“Xin hoàng hậu hãy an tâm. Hoàng hậu nguyền rủa nhiều quá!”
“Brangien, tên khùng đó làm cho ta muốn điên lên.”
“Tâu hoàng hậu, nhờ ơn Thánh Jean, tôi tin rằng người đó là sứ giả của Tristan.”
“Ta không biết nữa, ta không biết người đó. Nhưng em ơi, em hãy ra nói chuyện với người đó, thử xem em có nhận ra là ai không.”
Brangien liền đi ra phòng ngoài. Tại đó không có ai ngoài tên khùng, ngồi trên ghế. Brangien đứng từ xa ngó. Tristan nhận ra Brangien, bèn liệng cây gậy xuống đất, nói với Brangien:
“Chào Brangien. Lạy Chúa, em hãy tội nghiệp ta.”
“Tại sao ta phải tội nghiệp nhà ngươi?”
“Vì ta là Tristan, đang đau khổ vì yêu hoàng hậu Iseut.”
“Láo, nhà ngươi không phải là Tristan.”
“Không, Brangien, ta chính là Tristan. Hoàng hậu miền Irlande xưa trao phó em cho ta, cùng với Iseut. Hoàng hậu có đưa cho em một bình rượu, em đã không lưu ý giữ kỹ. Ta đã khổ sở vì đã gặp em. Em không nhớ chuyện đó sao?”
“Quả thật không nhớ.”
Brangien không biết nói gì nữa, vội chạy về phòng Iseut. Tristan chạy theo van nài: “Tội nghiệp.”
Tới phòng, Tristan bước vào lại gần Iseut toan ôm hôn Iseut. Nhưng hoàng hậu đẩy ra, xấu hổ, mồ hôi ướt đẫm. Tristan trông thấy hoàng hậu lãng tránh, nên vừa buồn vừa giận. Tristan lùi dần về bên tường, gần cánh cửa.
“Iseut, quả tình ta không thể ngờ như vậy. Nàng đã đổi khác cũng như thị nữ Brangien đã đổi khác. Khốn nạn! Ta sống mãi làm gì nếu bị nàng xua đuổi, nàng coi ta như bỏ đi. Bây giờ ta còn biết tâm sự với ai nữa, vì Iseut không còn giữ nguyên yêu ta nữa, Iseut không thèm nhớ tới ta nữa. Chao ôi, Iseut bạn tình! Yêu mãi rồi cũng đến quên. Dòng suối khi mới phun ra đẹp biết bao, nhưng khi suối hết chảy không còn đẹp nữa: tình yêu cũng vậy.”
Iseut đáp:
“Bạn ơi, không hiểu tại sao ngó bạn ta không thể nhận ra Tristan.”
“Hỡi hoàng hậu Iseut, ta chính là Tristan, người yêu của hoàng hậu. Hoàng hậu có nhớ chăng tên lùn mà hoàng hậu hằng hãi sợ? Nó không muốn chúng ta được sung sướиɠ. Nó lấy bột trắng rắc giữa giường hai chúng ta. Ta nhận thấy, nhưng khi từ bên giường ta nhảy qua giường hoàng hậu, vết thương nơi chân ta đổ máu, làm lem tấm chăn giường. Hoàng hậu không nhớ sao bóng của nhà vua trên mặt nước dưới gốc tùng? Và ngày ta làm con lừa để cõng hoàng hậu?”
Hoàng hậu chăm chú nghe tên khùng nói, chăm chú từng chữ một. Hoàng hậu ngó và thở dài, không hiểu ra sao, không phải Tristan, nhưng y nói toàn sự thật. Không, nếu nhận đó là Tristan thì thật là rồ dại. Càng ngó kỹ, hoàng hậu càng thấy không phải là Tristan.
“Hỡi hoàng hậu, bây giờ hoàng hậu trốn chạy ta. Nhưng trước kia ta đã qua thời gian hoàng hậu thương yêu ta. Chúng ta sống trong rừng, cho tới ngày nhà vua bắt gặp hai ta với thanh gươm để trần ở giữa. Iseut, nàng còn nhớ chăng? Ta tặng nàng con chó Husdent, con chó yêu quý của ta. Hoàng hậu đã bỏ con chó đâu rồi? Hãy cho nó ra đây.”
Iseut đáp:
“Quả thật ta còn giữ con chó Husdent. Đúng con chó mà người nói. Brangien, đưa con chó tới đây.”
Brangien dắt con chó tới.
Tristan nói với con chó:
“Lại đây, Husdent. Mi là của ta, ta lấy lại.”
Husdent nhận ra chủ cũ. Nó vùng lên chạy tới bên chủ cũ, liếʍ tay, vui sướиɠ sửa vang. Chưa thấy con chó nào mừng gặp lại chủ như vậy.
Iseut kinh ngạc, xâu hổ đỏ mặt; Husdent vừa nghe tiếng đã nhảy tới, con chó Husdent sủa cắn hết không từ một ai, ngoại trừ hoàng hậu và Brangien. Nó sủa cắn hết vì bực tức đã mất chủ.
Tristan vuốt ve con chó:
“Con chó này nó nhớ người đã nuôi nấng, đã dạy dỗ nó. Con chó biết nhớ người vũ hon nàng, người mà ta yêu thương xiết bao. Hoàng hậu, xưa kia nàng ngay thẳng. Ta còn giữ được của nàng chiếc nhẫn, nàng tặng cho ta khi ta ra đi. Ta thường tâm sự với nhẫn, hôn nhẫn, nhỏ nước mắt lên nhẫn.”
“Nếu có chiếc nhẫn đó hãy đưa ta coi.”
Tristan tháo chiếc nhẫn đưa cho Iseut. Iseut cầm lấy nhẫn ngắm nghía.
Iseut thốt khóc:
“Khốn khổ, ta đã mất người bạn tình. Vì nếu bạn ta còn sống, không ai có thể lọt vào tay chiếc nhẫn này được. Nay ta biếc chắc bạn tình của ta đã thật sự chết.”
Thấy Iseut than khóc, Tristan cảm thấy thương, Tristan trả lại giọng nói bình thường của mình từ xưa:
“Iseut, rõ ràng hoàng hậu vẫn xinh đẹp và trung chính như xưa. Ta không cải dạng nữa. Ta để cho hoàng hậu nhận thấy ta, nghe rõ tiếng nói của ta.”
Iseut lao mình trong vòng tay Tristan, hôn lên má, trên mắt người yêu. Iseut vui sướиɠ tìm lại được người yêu đến không biết giữ gìn gì nữa. Đêm nay, Tristan sẽ không đi đâu nữa. Tristan không muốn đi đâu khác ngoài nơi nào có Iseut.
Brangien đem nước tới; Tristan lau mặt, tìm lại hình dáng xinh trai cũ, mà cỏ lạ đã làm biến đổi hẳn. Tristan chui vào mùng. Trong tay kim ngân Tristan quấn quít lấy cành trăn Iseut.
Iseut lưu giữ Tristan dưới cầu thang đưa tới phòng hoàng hậu. Ban ngày Tristan trở lại thằng khùng; ban đêm, nếu nhà vua đi vắng, Tristan tái hợp với hoàng hậu. Tristan ở lại Tintagel như vậy trong hai tháng không bị ai nhận diện.
Nhưng một đêm, có tên hầu nghe tiếng Tristan rời khỏi chỗ nằm dưới chân cầu thang. Tên hầu dõi theo thấy thằng khùng vào phòng hoàng hậu. Brangien khép cửa sau lưng thằng khùng. Tên hầu ngó qua khe cửa nhận ra Tristan, nằm bên hoàng hậu. Tên hầu trở về giường nằm.
Sáng ra nó chạy đi kiếm các vương tước, kể lại những điều mắt thấy trong đêm:
“Rõ ràng tôi thấy thằng khùng vào phòng ngủ với hoàng hậu. Thằng khùng đó là Tristan.”
Các vương tước không tin.
Nhưng họ quyết định sẽ theo dõi thằng khùng.
Tristan được thông báo tin các vương tước thì thầm về mình.
Đêm sau, chẳng lưu tâm tới lũ theo dõi. Tristan đi thẳng tới phòng hoàng hậu, Tristan nói:
“Bạn hỡi, ta bị lộ tung tích, ta phải đi ngay tức thì.”
“Tristan, ta có cảm tưởng tứ nay không bao giờ chúng ta còn gặp nhau trên cõi đời này nữa.”
“Tâu hoàng hậu, điều đó không sao biết được. Nhưng mãi mãi ta yêu hoàng hậu, dù sau khi chết đi.”
Hai người ôm nhau mãi không thôi.
Khi thằng khùng từ phòng hoàng hậu đi ra, các vương tước đón đợi bên ngoài muốn bắt lấy, nhưng thằng khùng hươi cây gậy, gạt mọi người sang bên, khập khiễng ra đi trong đêm tối.
Các vương tước quản thủ lâu đài hãi sợ. Họ không dám đuổi theo thằng khùng.
Và khi nhà vua trở về, họ nín lặng.